Do aesthetics betray poets into blasphemy?

During my childhood, the nine days festival of SharannavarAtri used to be celebrated with much grandeur in the village where I grew up. Our guru Brahmsree Tatapudi Ramakrishnavadhanlu gAru would unite the entire village and mobilize the people under his lion like leadership to make sure it is done with utmost care for tradition and the requisite rigor. As kids we would linger around the pandal whole day, sometimes playing, sometimes participating in the rituals. Everyday, by the evening rituals would end with evening puja of which a grand climax would be the soul stirring recitation of mantrapushpam. Hordes of men would stand in two groups facing each other, reciting one line each, one after the other, and it would captivate even kids like us and take us into a state of utmost bliss. I would sneak into one of the groups, stand next to an uncle or grandfather and revel in its recital from close quarters. After a few days, parts of this vedic hymn would keep lingering in my mind and sometimes I would involuntarily chime in during the recitation. When Guruji recited the line “kAtyAyanAya vidmahE kanyakumAri dhImahI…”, I would merrily join the other group with ” tannO durgi prachOdayAth”.  Now, for a six year kid who was not yet initiated into vedic studies and hasn’t got his upanayana samskara done, it was not right to recite vedic hymns – and a strict traditionalist like Guruji wouldn’t allow that. But yet, he would observe my occasional utterances and smile at me affectionately during the recital. For he knew, I was just being taken over by the grand beauty of the divine verse – “rasOvai saha” none knows better than him.

So when there is this discussion about blasphemous nature of a verse in the recently released anthology of love poems in Sanskrit translated to English, my immediate thought was – “rasOvai saha”.  After all, the elders said “nAnrRshihi kurutE kAvyam” – unless one does penance and reaches the level of a maharshi, a kAvya can’t be produced. So just like the Vedic hymns revealed by the penancing Maharshis, a kAvyam should also have the divine sanctity and no one should question the righteousness there?

But what qualifies as a kAvyam? Again there is this guidance of “vAkyam rasAtmakam kAvyam” – If it is full of rasa (loosely translated to aesthetics in English), even a single sentence qualifies to be a kAvyam (a grand poem or a collection of poems). So it should all boil down to rasa, or aesthetics as we may want to call them in English. Isn’t it? But rasa is difficult to be judged, qualified and quantified. It is not a tangible thing that can be measured or weighed. However, we are fortunate to be a nation which has produced great body of work on rasa or aesthetics, much before much of the world saw civilization. There should be a way to figure that out as far as Indian classical literature is concerned.

I want to start looking at some of the popular poetry that has ventured into this area, involving gods and some amount of jest. In Telugu literature, there are many such examples.

Take this popular chATu padyam:

శివుడద్రిని శయనించుట

రవి చంద్రులు మింట నుంట, రాజీవాక్షుం

డవిరళముగ శేషునిపై

పవళించుట నల్లి బాధ పడలేక సుమీ!

शिवुडद्रिनि शयनिम्चुट

रविचंद्रुलु मिम्टनुम्ट राजीवाक्षुं

डविरळमुग शेषुनिपै

पवळिम्चुट नल्लिबाध पडलेकसुमी 

“Lord Shiva sleeps on a mountain, Sun and Moon dwell in the sky, Lord Vishnu sleeps on a serpent – all to avoid the pain of bedbugs!”

No one knew who was the author of the poem, But this kind of referring gods in jest but in relatively much harmless way was well tolerated and the poem was well celebrated in the Telugu land because of the rasa in the poem.

But if one wants to take this to a little next level venturing on borderline blasphemy, one would need to have the stature and wherewithal required to get tolerated by the sahridayas. It would take someone like kavisArvabhauma SreenAdha, poet and a devotee of Lord Shiva par excellence to be able to get this poem not only accepted by the people but to be made perhaps the most popular chATu padyam of Telugu literature:

సిరిగల వానికి జెల్లును

దరుణుల పదియారు వేల దగ బెండ్లాడన్

దిరిపెమున కిద్ద రాండ్రా

పరమేశా గంగ విడుము పార్వతి చాలున్

शिरिगलवानिकी जेल्लुनु

तरुणुलु पदियारुवेल दग पेम्ड्लाडन्

दिरिपेमुनकिद्दराम्ड्रा

परमेशा गंगा विडुमु पार्वति चालून

“One who has got fortune for his consort (Lord Vishnu having Lakshmi Devi as wife) can afford to marry Sixteen thousand women in the form of Lord Krishna. Oh Lord Shiva! You seek alms for yourselves, how will you support two wives? Please let go off Ganga.”

Folklore is that SrInAdha has come up with this verse when he once faced water scarcity during his tour of palnADu area and was blessed with supply of water by Lord Shiva himself. SrInAdha was known as a highly ardent Sivabhakta who wrote a magnum opus like kAsI khanDam in Telugu and one can only imagine his state of mind when he came up with this verse. Afterall, rasa is created by bhAva, which is nothing but the state of mind. And it can only happen when one reaches a certain level of upAsana and will also be accepted by people when the person establishes the wherewithal.

But the most important question is how is the rasa achieved in the above verse. And shAstrAs say, while dhvani is the construct for rasa, auchitya or appropriatenes is the essential ingredient to achieve it. When dhvani and auchitya come together, the saundarya or beauty will be achieved. Rasa cannot be looked outside the framework of four purushArthas as established in Indic philosophy. It is the path to mOksha, supported by artha and fullfilled through kAma but always following the path delineated by dharma. It is the auchitya that makes sure dharma is followed to be able to differentiate Rasa from mere joy fulfilled through basic instincts.

In the above two examples, the rasa is achieved only because there is no auchitya bhanga or inappropriateness. Even if the outer construct of the SrinAdha’s verse is portraying a certain level of inappropriateness, the underlying dhvani establishes the auchitya and hence the saundarya and rasa.

Now, I am not sure if the verse from the anthology book which started this discussion can claim to bring this level of rasa siddhi. It is for the learned individuals to ponder upon and question themselves if it is something that could bring the right state of mind to be able to experience rasa siddhi!

Gyanpeeth and Gen AI

This year’s Gyanpeeth awards by Indian Government caught my attention. One reason was Gulzar being one of the awardee. Vishal Sikka has been a favorite technologist of mine and he liked alluding to Gulzar’s lyrics often. Having had an opportunity to interact with Vishal few times and present some of my team’s innovations to him directly – Gulzar reminded me of him and that he would be happy for that. It also made me think whether he would venture to get some of the LLMs his company is working on simulate Gulzar’s poetry. I just read that SP Balasubramaniam’s family sent a legal notice to a film that reproduced SPB’s voice using AI. I would definitely look forward to read and know Vishal’s POV on Gen AI producing content simulating artistes of eminence.
The other awardee of this year has been equally interesting for me, Sri Ramabhadracharya, a Sanskrit scholar and genius who produced a colossus of 300+ books – all without being able to read or write because he lost eyesight at an age of 2 months! He has been an epitome of Indic way of education which believed “पुस्तकस्था तु या विद्या,परहस्तगतं च धनम्” – the knowledge lying in books is as good as wealth lying in other’s hands. It believed in internalizing all the knowledge and being able to refer to it spontaneously rather than just being able to search for as and when needed. The relevance of the Indic way of studies in the current age of information proliferation is something I would still watch out for more time before passing a judgement upon.
Nevertheless, talking of Sri Ramabhadracharya, he is a great expert on Sanskrit grammar who won Five Gold medals during his Masters in Sanskrit. One of his great works is a commentary in verses on Panini’s ‘Ashtadhyayi’ – the authoritative work on Sanskrit Grammar. Sanskrit grammar is very scientific, all the words are generated just like how chemical compounds are generated from molecules. If 2H+Cl2 is 2Hcl so is कृ + तव्यत् = कर्त्तव्य. In Sanskrit the prefix is called ‘dhAtu’ and the suffix is called ‘pratyaya’. With various combinations of these two elements, multiple words are produced. And this should make it the most suitable language for LLMs to generate not only their own content but even their own words. I definitely would like to see some of the Indian startups focusing on this aspect of Sanskrit and innovate on what can be achieved by feeding the LLMs on the vast literature we have in Sanskrit language.
After all, some of the world’s most beautiful poetry is in Sanskrit. One of my favorite poet Sri Jayadeva who wrote the exemplary “gIta gOvinda” wrote this beautiful poem about the damsel that is Sanskrit Poetry:
यस्यास्चोरस्चिकुरनिकुरः कर्णपूरो मयूरो
भासो हासः कविकुलगुरः कालिदासो विलासः
हर्षो हर्षो ह्र्दयवसतिः पञ्चबाणस्तु बाणः
केषां नैसा कथय कविता कामिनि कौतुकेया
“How come anyone not be charmed by the damsel called poetry that has – the poet Chora as the hair, poet mayUra as the ear rings, poet bhAsa for mirth and the greatest of all kAlidAsa as grace! It has Sri Harsha as the pleasantness and bAnabhatta as the cupid struck heart!”
How Gen AI will stand beside these illustrious poets will be an interesting aspect to watch out for!

గుడిలోనేముందీ…బాబూ…

గుడిలోనేముందీ…బాబూ…

మస్జిద్ ధా దే (మసీదు కూల్చుకోండి)
మందిర్ ధా దే (మందిరం కూల్చుకోండి)
ధా దే జో కుచ్ ధిందా (ఏదైనా కూల్చుకోండి)
పర్ కిసీ దా దిల్ న ధా (కానీ ఎవరి హృదయం కూల్చకండి)
రబ్ దిలన్ విచ్ రెహందా (దైవం హృదయంలోనే ఉంటుంది)

~ బాబా బుల్లే షాహ్

ఇటువంటి ఉదారవాద సూఫీ కవితలు చదువుకోడానికి వినడానికి చాలా గొప్పగా ఉంటాయి. సినిమాల్లో ఊదరగొట్టి ఉపన్యాసాల్లో నూరిపోసి చాలామంది బుర్రల్లో ఇలాంటి భావజాలం గొప్ప ప్రభావాన్ని చూపెట్టడంలో ఉదారవాదులు చాలా సఫలం అయ్యారు కూడా. ఐతే ఇలాంటి వాదనల్లో ఉన్న డొల్లతనాన్ని మనకి తెలిసొచ్చేలా చేసే గురువులనీ పండితులనీ మన సమాజంలో చాందసులుగా ముద్రవేసి వారికి గౌరవం లేకుండా చేసేసాక భావితరానికీ యువతరానికీ సరైన దిశా నిర్దేశం జరిగే అవకాశమే లేదు కదా. ఇలాంటి తరాల వారు త్యాగరాజు కృతులకీ అన్నమయ్య కీర్తనలకీ ఉదారభాష్యాలు చెప్పడంలో వింత ఏముంది.

ఏదేమైనా విషయానికి వస్తే, సూఫీలైనా వేరే ఏ అవైదిక మతస్థులైనా ఇలాంటి ఉదారవాదాలు చేయడాన్ని మనం అర్ధం చేసుకోవచ్చు. ప్రవక్తలద్వారా ప్రచారమైన మతాలు మంత్రబలం ఉన్నవి కావు కనక – వారికి ఆ భగవంతుణ్ణి శబ్దబ్రహ్మంగా దాని నుండి యంత్ర బలోద్ధితమైన అర్చావతారంగా దర్శించి అర్చించే శక్తిలేదు కనక – ఆధ్యాత్మికంగా ఉద్ధతి పొందని ఆ సమాజంలోని కొద్దిమంది బాబాలకి వారి ప్రార్ధనాలయాలు ప్రత్యేక శక్తిగలిగినవిగా అనిపించకపోవడంలో వింతలేదు.

కానీ మన ఆలయాలు అటువంటివికావే! వేదజనితమైన ఆగమశాస్త్ర బలంతో నిర్మితమైన దేవాలయాలలో సాముద్రికశాస్త్ర ప్రమాణాలతో విరాజిల్లే విగ్రహాలలో అఖండ మంత్రజపబలోద్ధారణతో స్థాపించిన యంత్రాల వల్ల కలిగిన తేజస్సుని చూసి పులకించి ఆ దేవతాశక్తి అనుగ్రహాన్ని ప్రత్యక్షంగా పండితపామరులందరూ పొందగలగిన అదృష్టం మన సనాతనధర్మవర్తనులకే సొంతం!

దేవాలయం కేవల ప్రార్ధనాలయం కాదు. అది సమాజ శ్రేయస్సుకోసం ప్రజలలో ధర్మవర్తన పెంపొందిచడం కోసం మన ఋషులు ఏర్పాటు చేసిన వ్యవస్థ. అదొక శక్తికేంద్రం. అందుకే దాని స్థాపనకి నిర్వహణకీ నియమాలు. నియమబద్ధంగా నిర్వహించబడే ఆలయాలలోనే శక్తి సంపూర్ణంగా అనుభవించగలం. అందుకే ఇప్పటికీ కేరళ ఆలయాలు అత్యంత శక్తివంతమైనవిగా విరాజిల్లుతున్నాయి. ఇప్పటికీ జగద్గురువులంతటివారు కూడా ఏదైనా అనుష్టానం జరపవలిస్తే కేరళ ఆలయాలవైపు చూడడానికి అదే కారణం కూడా.

అందుచేత ఈసారి గుడిలోనేముందీ అని ఎవరైనా అడిగితే ఖచ్చితంగా ఏదో ఉంది అని చెప్పడానికి సంకోచించకండి. దేవాలయాల ప్రాభవాన్ని వాటి ప్రాముఖ్యతనీ తెలపడానికి సంకోచించకండి. ముఖ్యంగా పైన చెప్పిన కవితల్లాంటివి చెప్పబోతే మౌనంగా విని వదిలేయకండి. గుడిలో దేవుణ్ణి చూడలేనివాడికి గుండెల్లో మాత్రం ఏం కనిపిస్తుంది అని అడగండి.

మనుజుడై పుట్టి మనుజుని సేవించి…

మనుజుడై పుట్టి మనుజుని సేవించి
అనుదినమును దుఃఖమందనేలా…
అందమైన శ్రీవేంకటాద్రీశు సేవించి
అందరానిపదమందెనటుగాన

అని అన్నమయ్య పాడుకున్నాడంటే, ఆ రోజుల్లో ఆ వెంకటపతి సేవలో తరించే వారి జీవితం ఎలా ఉండేదో మనం ఊహించుకోవచ్చు. కానీ ప్రజాతంత్రపు ప్రతినిధిత్వాన్నే ఆధిపత్యంగా మార్చుకున్న నాయకుల దయాదాక్షిణ్యాల మీద భగవత్సేవకుల జీవితాలు ఆధారపడి ఉన్న ఈరోజుల్లో ఇటువంటి పరిస్థితి ఉందా?

తరతరాలుగా స్వామివారి సేవలో తరిస్తున్న కుటుంబాలని ఆలయ వ్యవహార విషయాలలో పూచికపుల్లలాగా తీసి పడేసి, ఆగమ విషయాల గురించిన కనీస జ్ఞానంలేని అయ్యేయెస్ ఆఫీసరుని వాళ్ళ నెత్తిమీద కూచోబెట్టీ, వీళ్ళందరి మీద ఆధిపత్యం చెయ్యడానికి కొంత మంది రాజకీయుల్ని తోలి వినోదం చూస్తున్న నాయకులన్న ఈరోజుల్లో వారికి దైన్యం తప్ప ఏం మిగిలింది?

ఒక్క జీవోతో తరతరాలుగా వస్తున్న సాంప్రదాయాలనీ హక్కులనీ తోసిపడేయగలమన్న పొగరుతో విర్రవీగుతున్న రాజకీయ నాయకులని చూసి వీరంతా భయంతో వణకరా? ఒకరి ఉద్యోగమో జీవితమో కాదు, వారి వంశపు భవిష్యత్తు మొత్తం వీరి చేతుల్లో లేదూ? అసలు ఇటువంటి పరిస్థితికి కారణం ఏమిటి?

అర్చకులైనా, ప్రభువులైనా ప్రాధమికంగా మనుషులే. పూర్వకాలంలోనైనా ఇప్పుడైనా వారి ప్రాధమిక తత్వం స్వయం లాభమే అయి ఉంటుంది. వీరెవరూ బ్రహ్మజ్ఞానులు కారు సాధారణంగా. ఐతే పూర్వం రాజులకి నిరంకుశాధికారం లేదా? ఇప్పటికన్నా ఎక్కువేనే?

పూర్ణకుంభాల స్వాగతాలు పూర్వకాలంలో పుట్టిన సంప్రదాయమే. రాజుకూ, అధికారులకూ కొంత అధికారం ప్రాధాన్యత అప్పుడూ ఉండేది. కానీ తేడా ఏమంటే, స్వామి వారి సేవలో ఉండే వారికి పరిపూర్ణమైన స్వేచ్చ, నిర్భీతి ఉండేవి.

ఇవి ఎలా సాధ్యమయ్యేవి? ఇటువంటి స్వేచ్చ, నిర్భీతత్వం కలిగి ఉండడానికి వారి నిష్ట, జీవన విధానం ఒక కారణమైతే అప్పటిలో పాటించిన ధర్మశాస్త్రాలు, సాంఘిక కట్టుబాట్లూ మరొక కారణం.

ఆచార వ్యవహారాలనీ, ధర్మశాస్త్ర విషయాలనీ సమన్వయంతో అర్ధం చేసుకోకుండా అనాగరికత ముద్ర వేసి, సినిమాలు తీసి వెక్కిరించి వాటి పైన గౌరవాన్ని సంఘంలో నాశనం చేసి కుదిరినచోటల్లా చట్టాలు తెచ్చి తొక్కిపడేసిన ఈరోజుల్లో సాధ్యమవ్వడం ఎలా?

ఒక ఉదాహరణ గుర్తు వస్తోంది. నవాబు ఇచ్చిన తాంబూల సత్కారం గ్రహించినందుకు ఒక సంగీత విద్వాంసుడి కుటుంబానికి సంఘ బహిష్కరణ విధించిన వారణాసి పండితుల విజ్ఞతని ప్రశ్నించే మనం, స్వలాభం కోసం అప్రాచ్యుల ప్రాపకానికి పోకుండా ఇటువంటి కట్టుబాట్లు ఎక్కువమంది ప్రజలని ఆపి ఉంచాయన్న విషయం గ్రహించలేకపోయాం.

పవిత్రమైన బాధ్యతలున్న మనుషులకి పెట్టిన కట్టుబాట్లూ నియమాలూ ఇందుకు కాదూ? ఎవరైనా నియమం నిష్టాతో బ్రతుకుతుంటే అది ఒక వివక్ష చూపించడం అని నానాయాగీ చేయడం మనకి సరదా. మడికట్టుకోవడం అనే పదాన్ని అపహాస్యం చేయడానికే వాడుతున్నాం కదా?

ఆచార వ్యవహారాలూ సంప్రదాయాలూ వద్దనుకున్నప్పుడు చిత్తశుద్ధి మాత్రం ఎలా వస్తుంది అనుకుంటున్నారు? ఇవన్నీ ఆలోచించి నెలకొల్పిన వ్యవస్థలని అప్రాచ్యుల పాలనలో సంపాదించిన మిడిమేలపు జ్ఞానపు కొలబద్దలతో కొలిచి చట్టాలను చేసిన మేధావులకి ఏం తెలుసు ?

ఆలయ ధర్మకర్తగా ఉన్నవాడికి కుక్కజన్మ లభిస్తుందని అనడం వినే ఉంటారు. అంతెందుకు అర్చకత్వానికి కూడా సంప్రదాయంలో ఎక్కువ గౌరవ ప్రదమైన స్థానం లేదు. భగవత్సేవ ద్వారా జీవనభృతి సంపాదించుకోవడం ఒకటైతే, దేవాలయ వ్యవస్థలో ఉండే వ్యక్తులు అత్యంత విరాగులూ బ్రహ్మజ్ఞానులూ ఐతే తప్ప ఎంతో కొంత మనుష్య సహజమైన లాలసత్వం వల్ల తప్పులు జరుగుతాయనే భావన మరొకటి.

ఐతే కాలానుగుణంగా ఈ వ్యవస్థని సంస్కరించుకుంటూ తగినన్ని కట్టుబాట్లతో కుదిరినంత ఉత్తమంగా తీర్చిదిద్దుకోకుండా మరింత దిగజార్చి, వ్యవస్థలోని వ్యక్తులు మాత్రం ఉత్తమంగా ఉండాలని అనుకోవడం మూర్ఖత్వమే అవుతుంది.

విష్ణోర్బలం ప్రవర్ధతాం.

స్వస్తి.

నోట్లరద్దు 2016 గురించి…

నేను ఒక సగటు భారతీయుణ్ణి మాత్రమే. రాజకీయంగా కానీ సామాజికంగా కానీ ఎటువంటి ఆవేశకావేశాలు నాకులేవు. ట్విట్టర్లో కొంతమంది లాగ ఆ రంగాలలోని వారితో పరిచయాలుండడం వాట్లలోని లోగుట్టులు తెలియడం వంటి పరిస్థితి కూడా కాదు.

నోట్ల రద్దు జరిగినప్పుడు చాలా మంది నాకులాంటి వాళ్ళలాగే ఇదేదో మంచికోసమే అనుకున్నాను. మావొక ఇరవైవేలు పోగొట్టుకోవలసి వచ్చినా దేశంకోసం అనుకుని ఊరుకున్నవాడినే.

నెమ్మదిగా అందులో జరిగిన లోటుపాట్లు కొన్ని బయటకొచ్చాక, మళ్ళీ నేను కూడా చాలా మంది నాకులాంటి వాళ్ళలాగే ఇది సఫలం కాలేదు అనే అనుకున్నా. చెప్పకపోవడమే, ఈ మార్చి వరకూ నేను యూపీఐ వాలెట్లు కానీ కనీసం పేటీయెం కానీ వాడలేదు.

ఐతే నాకు తెలీకుండా భారతదేశంలో ఎంత ఆర్ధిక విప్లవం జరిగిందో నాకు ఈ మార్చిలోనే తెలిసొచ్చింది.

“పనికిరాకపోయినా జీతమిస్తాన్నారుగా, ఇదిగోనండి నా ఫోన్ నంబర్ దీనికి వేసెయ్యండి” – పనమ్మాయి

“సార్! నెల రోజులుగా పనేం లేదు కొంత ఏమైనా సహాయం చెయ్యండి. నా ఫోన్ నంబర్కి వేసిపెడతారా?” – ఇస్త్రీ చేసే అబ్బాయి

“మా అబ్బాయి నిన్న అమెరికా నుంచి ఫోన్లో చెప్పాడు – నా పెన్షన్ పడిందో లేదో ఫోన్ పే లో చూసుకోవచ్చుట కదా. అదేదో కాస్త ఈ ఫోన్లో పెడుదు బాబూ” – పక్కింటాయాన

“ఒరేయ్! మాస శివరాత్రి అభిషేకానికి పూజారిగారికి డబ్బులు పంపాలి, ఆయన ఫోన్ నంబర్కి వెయ్యమని ఇప్పటికి రెండుసార్లు చెప్పా. నా ఫోన్లోనే ఆ యాప్ ఏదో ఇన్ స్టాల్ చెయ్యి నేనే చేసుకుంటా” – నాన్నగారు

ఇవన్నీ చూసాకా నాకు అనిపించిది ఏమిటంటే, భారతదేశంలో నగదు చెల్లించడంలో సమూలమైన మార్పులు వచ్చాయని. బండిమీద పుల్లట్లమ్మే ఆవిడ దగ్గరనుంచి, ఇల్లు కదలడానికి భయపడే వృద్ధుల వరకూ అందరూ ఎంతో సులభంగా సాంకేతికతని వాడుకుంటున్నారు. నామటుకు నేనే ఒక అరడజను పెద్దవాళ్ళకి ఫోన్ పే/ జీ పే లాంటివి వాడడం నేర్పించి ఉంటా. వాళ్ళెంతో తెలివిగా వాడుకుంటున్నారు కూడా.

ఇంత విప్లవం జరగడానికి రెండు ముఖ్య కారణాలు. అందరికీ బేంక్ సేవలు అందు బాటులోకి రావడం ఒకటి. నోట్ల రద్దు వల్ల ఈ యాప్లకి లభించిన ఊతం మరొకటి.
ఆ రకంగా నోట్లరద్దు ఉపయోగపడిందని మాత్రం నా భావన.

ఇప్పటిదాక వచ్చిన సాంకేతిక ఆవిష్కరణలు ఎక్కువ పాశ్చాత్యదేశాలలో వారి సమాజానికి అనుగుణంగా వచ్చినవి. ఈ నగదుచెల్లింపుల విప్లవం మాత్రం మన సమాజం నుంచి పుట్టినది. దీని గురించి తప్పక గర్వ పడవచ్చు. కొంత కృతజ్ఞత మోడీకి కూడా చెప్పుకోవచ్చు, ఎందుకంటే ఇంకో ఏడాది తర్వాత రెండువేల నోట్ల రద్దు చేపడితే మంచి ఫలితం వస్తుందని ఆశించే పరిస్థితి ఇప్పుడు ఉంది. ఎందుకంటే అసలు 500 రూపాయల నోటు వాడాల్సిన అవసరమే కనపడనప్పుడు 2000 రూపాయల నోటురద్దు చేస్తే ఏమిటిట సమస్య? చాలా సులభంగా అమలు చెయ్యచ్చు. అంతవరకు అది సఫలమే.

ఐతే ఈ రకమైన విప్లవం రావడానికి ఇదొక్కటే మార్గమని కానీ, నోట్లరద్దు వల్ల ప్రజలకి నష్టం జరగలేదని కానీ నేను అనట్లేదు. పైగా – మోడీ మంచివాడా మోసగాడా, నిజంగా మంచి చేస్తాడా – ఈ విషయంలో నాకు ఎటువంటి విషయ పరిజ్ఞానం, దానివల్ల కలిగే అభిప్రాయం – పూర్తిగా లేవు. ఇది ఇంతవరకే.